Topografische foto’s

Bij eerste kennismaking met het album in de herfst van 2011 werd direct mijn belangstelling gewekt door een groot aantal topografische foto’s. In eerste instantie wist ik geen enkele daarvan te lokaliseren en dacht ik zelfs aan buitenlandse locaties. In het pre-digitale tijdperk was het nagenoeg onmogelijk geweest om hier uitsluitsel over te krijgen.

Inmiddels vormt crowdsourcing een belangrijk instrument om via een aantal in topografie gespecialiseerde onderzoekers meer uit te vinden over de gezochte locaties. De website www.zoekplaatjes.nl van Wim de Koning Gans bleek hiervoor van groot belang.¹

Venlo
Voordat een groot aantal van de 56 topografische foto’s in het album via deze website online werd gezet, ontdekte ik zelf dat elf foto’s Venlo betreffen. Dit vanwege het stadhuis aan de Markt met de karakteristieke trap naar het bordes boven een boogvenster en twee toegangspoorten met ronde bogen.² Na ruggenspraak met medewerkers van het Gemeentearchief Venlo bleken er uiteindelijk minstens 21 foto’s in deze stad te zijn gemaakt.³ Gezien de vaag zichtbare reuzenpoppen van Valuas en Guntrud (55.1 en 2) en de aanwezige menigte (3.5, 21.2, 47.4 en 51.3) moet een aantal opnamen een bijzondere gelegenheid betreffen. Zoals later bleek hing deze feestelijke gelegenheid samen met de 18de verjaardag van de kroonprins op 4 september 1858. Volgens een bewaard gebleven bericht in een lokale krant hebben er op die dag de nodige festiviteiten in Venlo plaatsgevonden.⁴ Een van de locaties hiervoor was Sociëteit De Hoop aan de Jodenstraat. Daar vond die avond een bal plaats, georganiseerd door het Philharmonisch Gezelschap. Zonder twijfel werden de twee opnamen met feestversieringen voor de meerderjarig geworden kroonprins in deze sociëteit gemaakt. (81.1 en 81.2)

81.1 Sociëteit De Hoop, Venlo, 4 september 1858

Op vijf andere foto’s is het stadhuis van Venlo eveneens te zien, maar met veel minder of zonder mensen. (5.1, 5.6, 5.9, 15.4 en 89.1) Deze reeks is dus waarschijnlijk voor of na 4 september ontstaan. De laatstgenoemde foto is wat moeilijker te lokaliseren, maar laat nog net een hoekje zien van de rechter stadhuistoren.

De fotograaf richtte zijn camera ook op de vlak bij het stadhuis gelegen Gasthuisstraat en de hoek daarvan met de Markt en de Vleesstraat. Drie van deze opnamen lijken ook de festiviteiten op 4 september 1858 te betreffen, gezien de aanwezige vlaggen, baldakijn en grote groep mensen. (55.3, 61.1 en 2) Ze zijn gemaakt vanaf een hoger standpunt, mogelijk een balkon van het destijds aan de Markt gelegen hotel Central – nu het gelijknamige café-restaurant. Overigens is links op een van deze drie foto’s het torentje van de Joriskerk te zien. (61.1) Uit één foto van de Gasthuisstraat met een groepje passerende vrouwen blijkt hoezeer bewegingsonscherpte destijds een probleem was bij het fotograferen op straat. (59.3) Op twee andere foto’s trekt een detail van het pand op de hoek van de Gasthuisstraat en de Vleesstraat onze bijzondere aandacht. Dat zijn de luiken die in open en gesloten toestand zijn vastgelegd. (59.1 en 2) Toevallig blijkt dit het oudst bekende pand van Venlo te zijn met een kapconstructie uit 1344.

55.3 Gasthuisstraat, Venlo, 4 september 1858

Een nogal afwijkende foto toont een veerpont tegen de achtergrond van in het water weerspiegelde bomen en bebouwing. (57.3) Verrassenderwijs wist men die te lokaliseren als een opname vanaf de Venlose kant van de Maas richting veerhuis De Staay op de westelijke Blerickse oever. De meest recente vondst betreft een sterk vervaagd riviergezicht. (67.1) Het gaat hier om een iets noordelijker gelegen oever van de Maas bij Venlo.⁵ Dankzij een levendige beschrijving van August Faldera weten we dat dit de aanlegplaats was voor de raderboten waarmee rederij P.J. Berger een personen- en vrachtdienst met Rotterdam en Venlo onderhield. Balen katoen voor export naar Duitsland speelden hierbij een belangrijke rol. Met enige moeite zijn deze raderboten en katoenbalen en opslagplaatsen hiervoor op de foto te zien.

Tenslotte bevat het album nog een foto die mogelijk de Markt in Venlo betreft. Vanaf een iets hoger standpunt zien we een chique geklede vrouw voor de deur staan van een herenhuis (71.2). Gezien de details zou dit pand wel eens identiek kunnen zijn aan dat op de eerder genoemde foto met een deel van de rechter stadhuistoren (89.1) De fotograaf kan voor deze opname op het bordes van het stadhuis hebben gestaan. Maar het blijft een vraag hoe de drie kruislings door het beeld lopende touwen te duiden. In ieder geval behoren alle foto’s van Venlo tot de oudste die er van deze stad bekend zijn en hetzelfde geldt voor alle andere topografische opnamen in het album.

Naast Venlo is Gorcum met zeker dertien foto’s de meest gefotografeerde stad in het album. De vraag rijst dus of de fotograaf mogelijk korter of langer in deze steden heeft gewoond. Wat Toon Bauduin betreft lijkt dit niet het geval. Hij werd geboren in Dordrecht en voor zo ver bekend woonde hij van 1839 tot 1862 in Utrecht. Bij nagenoeg alle stadsopnamen in het album – waarbij Utrecht ontbreekt – gaat het om garnizoenssteden, met daarbij behorende officieren van gezondheid. Hun namen zijn te vinden in de jaarlijks gepubliceerde Naam en ranglijst der officieren van het Koninklijk leger der Nederlanden, maar die van Bauduin komt er als garnizoensarts niet in voor.⁶ In 1858 waren vijf artsen in Venlo lid van het Philharmonisch Gezelschap, onder wie J.F.C.L. Pilgrim en L.F. Bianchi als officieren van gezondheid.⁷ Maar Toon Bauduin kan natuurlijk om professionele of persoonlijke redenen een bezoek aan Venlo hebben gebracht. Wat betreft zijn familie was er in ieder geval een Limburgse tak, waar de eerder genoemde monstrans en het portret van een priester mogelijk mee samenhangen. (65.1, 147.1 en 2)

Delft en Breda
Naast foto’s met het stadhuis en de Markt in Venlo lukte het om met hulp van lokale archieven en oud-collega’s zelf nog een aantal topografische foto’s te lokaliseren. In de eerste plaats drie foto’s van Delft. Daarop zien we de Koepoort (19.1), de Oostpoort (21.1) en de Verwersdijk tegen de achtergrond van de toren van de Nieuwe Kerk met de spits die in 1872 door bliksem werd getroffen. (31.1)⁸ In eerste instantie dacht ik dat de opname van een vishal (81.3) ook in Delft was gemaakt, maar bij nader inzien bleek het een vergelijkbaar gebouwtje op de Vismarkt in Breda te zijn.⁹ Het ligt op een steenworp afstand van de Koninklijke Militaire Academie en op de achtergrond is de toren van de Grote Kerk deels zichtbaar. Wie er nu een kijkje gaat nemen, ziet dat er sindsdien nauwelijks iets is veranderd. Vanwege mijn werkzaamheid als lector fotografie aan AKV|St. Joost, Avans Hogeschool in Breda gunde ik BNDeStem al snel na de vondst van het album de primeur om deze foto te publiceren.¹⁰

81.3 Vismarkt, Breda

De Koninklijke Akademie in Delft en W.L. Overduyn
Zoals gezegd was de website www.zoekplaatjes.nl ook cruciaal om de andere topografische foto’s in het album te lokaliseren. De geschiedenis van de aangedragen oplossingen kan achteraf nog worden gevolgd door de plaatsnaam en specifieke locatie bij de zoekfunctie op deze website in te voeren.¹¹ De meeste hoofdbrekens kostte de duiding van een foto van een enorme houten ton waar een man op een ladder van boven in kijkt en waaruit aan de voorzijde een enorme straal water in een trog spuit. De locatie toont een muur tegen de achtergrond van drie panden. (41.3) De oplossing duurde ruim vijf jaar en kwam pas nadat ik er een tweede foto aan had toegevoegd die van dichterbij en vanaf een lager standpunt is gemaakt. (9.3) Het water stroomt nu vanuit het midden van de ton in aanwezigheid van twee mannen. Een van hen draagt een strohoed en staat op een ladder, de andere een hoge hoed. Vanaf het begin veronderstelde ik dat er sprake was van een natuurwetenschappelijk experiment. Met name vanwege de apparatuur links voor de ladder die aan een laboratoriumopstelling doet denken. De locatie blijkt het binnenterrein te zijn van het pand aan de Oude Delft 95, waar vanaf 1842 de Koninklijke Akademie was gevestigd – een voorloper van de Technische Universiteit Delft. Achter de muur zien we een deel van de bebouwing aan de Smitsteeg. De waterton is vermoedelijk in verband te brengen met Willem Lodewijk Overduyn (1816-1868), die vanaf het begin tot 1864 wis- en natuurkunde aan deze opleiding doceerde. Door talrijke experimentele opstellingen probeerde hij de wetten der hydraulica aanschouwelijk te maken en naar het zich laat aanzien geven deze twee foto’s daar een beeld van.¹² Nadat de connectie met Overduyn was gelegd, raadpleegde ik het internet om de nodige informatie over hem te vinden. Bij het lithografisch portret in het lemma over hem op Wikipedia viel mij op dat hij een brildrager was. Zoeken op het trefwoord ‘bril’ in de database over de 399 foto’s in het album leidde tot de uitkomst dat het met grote waarschijnlijkheid twee portretten van hem bevat. (43.1 en 364-365.2)

9.3 Binnenplaats van de Koninklijke Akademie

De Koninklijke Academie in Delft en S.A. Bleekroode
De vraag is nu of er mogelijk nog meer connecties bestaan tussen het album, Overduyn en de Koninklijke Academie. Hierbij dringt zich de naam op van Salomon Abraham Bleekroode (1814-1862), een arts, natuur- en wiskundige. Vanaf 1844 was hij eerst als leraar en vervolgens als hoogleraar aan deze instelling verbonden voor het onderwijs in de mineralogie, geologie en metallurgie, en later ook in de botanie en zoölogie. Bleekroode onderscheidde zich vooral door talloze populairwetenschappelijke publicaties over de vorderingen van de wetenschap in zijn tijd – onder meer via het door hem vanaf 1847 geredigeerde Jaarboekje van Wetenschappen en Kunsten. Daartoe behoorde ook de fotografie.¹³ Maar zijn door J.H. Hoffmeister gemaakte lithografische portret toont geen enkele gelijkenis met de geportretteerden in het album. Bovendien overleed Bleekroode in 1862 en kan hij de foto’s van het in 1865 in gebruik genomen spoorweg emplacement in Laren-Almen dus niet hebben gemaakt.

43.1 W.L. Overduyn

Gorcum
Wat Gorcum betreft werd de locatie via www.zoekplaatjes.nl door kenners al snel gedetermineerd vanwege twee nagenoeg identieke opnamen van de oliemolens De Eendracht en Nooit Volmaakt langs de oever van de Boven-Merwede. (26-27.1 en 27.1) Door het album steeds opnieuw te bekijken kwam ik er veel later achter dat het album ook een aparte foto bevat van het gebouwencomplex links op de voorgrond van de eerstgenoemde foto. (27.2) Het gaat hierbij om het nog steeds bestaande Tolhuis uit het einde van de 16de eeuw, nu gelegen aan de Molenstraat 109 op het meest zuidelijke gelegen bastion van de stad.¹⁴ Medio 19de eeuw heeft dit historische pand verschillende functies gekend. Een van die functies hangt samen met de watersnood die zich in januari en februari 1861 in en rond Gorcum voltrok. Door kruiend ijs braken de dijken van de Bommelerwaard. De verdreven bewoners van verschillende dorpen werden deels ondergebracht in het Tolhuis. Ook de binnenstad van Gorcum kreeg te maken met ernstige wateroverlast. Een bericht in het Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage van 8 februari 1861 meldt dat onder andere de tien jaar later gedempte Kalkhaven hierdoor werd getroffen.

Het toeval wil dat het album zeker vier foto’s bevat van deze, via www.zoekplaatjes.nl geïdentificeerde locatie met een ophaalbrug die bekend stond als de Lange Jezijns- of Jozijnsbrug. (15.3, 31.2, 31.3 en 37.1) Het is speculatief, maar denkbaar dat de meest vage foto zelfs is gemaakt ten tijde van de watersnoodramp. (37.1) Dezelfde brug is goed herkenbaar op twee andere foto’s uit deze reeks. (15.3 en 31.3) De eerste met een gedeelte van de inmiddels gesloopte bebouwing aan de oostzijde van de Kalkhaven. Van deze bebouwing krijgen we een gedetailleerder beeld door een vierde foto, waarop uiterst rechts nog een klein hoekje te zien is van de Lange Jezijnsbrug. (31.2) Het ultieme bewijs voor de juistheid van deze locatie is een aquarel uit 1856 van exact dezelfde panden.¹⁵ De tekening is gemaakt door mej. A.M. Corné vanuit het tegenover liggende huis van haar tante W.D. van der Velden aan de Robberstraat 25. De vier foto’s zijn duidelijk vanaf een hoger standpunt gemaakt, mogelijk een balkon van het huis aan de Robberstraat 20.¹⁶ Mijn hoop was natuurlijk gevestigd op een familierelatie van de fotograaf met de bewoners van het laatstgenoemde huis. Maar onderzoek hiernaar in het bevolkingsregister leverde helaas niets op en wees evenmin op enige connectie met de geneeskunde, het leger of de fotografie.

37.1 Kalkhaven met Lange Jezijnsbrug, Gorcum

Net zoals in Venlo verbleef de fotograaf vermoedelijk wat langer in Gorcum. Hij maakte er in ieder geval nog twee andere foto’s: van de Lingehaven en van de vestingwallen met op de achtergrond de masten van schepen in de vluchthaven. (37.2 en 246.2) Een derde foto lijkt van boven af gezien een beeld te geven van het laden of lossen van binnenschepen en is mogelijk ook in de haven van Gorcum gemaakt. (15.8) In een laat stadium besloot ik een nogal vage foto van een militaire exercitie voor een kazerne via www.zoekplaatjes te laten lokaliseren. (5.8) Dit in combinatie met een tweede, nog vagere foto waarop nagenoeg geen bebouwing valt te ontwaren. (27.3) Binnen een dag bleek het te gaan om de Willemskazerne in Gorcum, met een gedeelte van de bebouwing aan de Pompstraat aldaar. Een derde foto (123.2) betreft mogelijk dezelfde locatie, maar is zo verbleekt dat dit niet met zekerheid kan worden vastgesteld. Tenslotte bevat het album twee foto’s van het vlak bij Gorcum gelegen Dalem met het karakteristieke hervormde kerkje uit 1801. (25.3 en 91.3)

37.2 Lingehaven Gorcum

Zwijndrecht
Het staat vast dat de fotograaf nog een aantal andere, verspreid over Nederland gelegen (garnizoens)steden heeft bezocht. Zijn geboorteplaats Dordrecht zelf lijkt in het album niet voor te komen. Maar hij heeft daar vandaan wel twee keer zijn camera op Zwijndrecht gericht aan de overkant van de Oude Maas. Op een van deze twee foto’s zien we in de verte de molen Welgelegen vanuit een omheinde tuin met platbodems op de voorgrond.¹⁷ (308-309.1) De tweede is vlak daarbij gemaakt vanaf een zelfde standpunt op de Dordrechtse oever. (136-137.1) Nu met zicht op de flessenfabriek Bottleworks tussen Zomerlust en de Oostkeetshaven. Interessant op deze foto is vooral de pontonbrug links in beeld. De Oude Maas tussen Dordrecht en Zwijndrecht was decennialang een van de meest gebruikte oefenlocaties voor het militaire Korps Pontonniers, dat ook in Dordrecht gehuisvest was.¹⁸

136-137.1 Oude Maas tussen Dordrecht en Zwijndrecht

Leeuwarden
Zeker vier foto’s getuigen van een bezoek aan Leeuwarden. Zij behoren tot de mooiste topografische afdrukken in het album, betreffen één locatie in het hart van de stad en zijn vanaf een hoger standpunt gemaakt. Kijkend richting Berlikumermarkt zien we de rij huizen aan de Groentemarkt met ‘De Brol’ op de voorgrond. Op twee foto’s is daar een markt aan de gang (75.1 en 306-307.1), terwijl deze bekende marktplaats op twee andere foto’s nagenoeg verlaten is. (4-5.2 en 75.2)¹⁹ Bij de laatste afdruk is goed te zien dat er bij het prepareren van het glasnegatief iets mis ging met het gieten van het collodium. Dat geldt ook voor enkele andere foto’s in het album (61.2, 148-149.1, 207.2 en 308-309.1) en verklaart misschien waarom de fotograaf soms meerdere opnamen maakte van eenzelfde locatie of situatie. Hij zag het resultaat van zijn opnamen immers pas na ontwikkeling van de negatieven. Via www.zoekplaatjes.nl is Leeuwarden ook geïdentificeerd als de locatie van een vijfde foto, die lijkt te zijn gemaakt op de Turfmarkt met een aantal passerende militairen (81.4)²⁰

75.1 Groentemarkt, Leeuwarden

Zutphen
Zelf bracht ik mijn lagere en middelbare schooltijd door in Zutphen en was de Turfstraat in het centrum mij zeer vertrouwd. Desondanks had ik die straat nooit herkend als locatie van twee foto’s in het album. (103.2 en 212-213.2) De situatie ter plaatse is sindsdien ook behoorlijk veranderd. Tenzij we onze blik richten op de bekroning van de gevels. Kijkend richting Nieuwmarkt zien we dan inderdaad details van huizen die er nog steeds staan. Ook hier is sprake van twee min of meer identieke, maar op verschillende momenten gemaakte foto’s. Op de eerste lopen de nodige passanten, terwijl de tweede een nagenoeg lege straat toont. Het is denkbaar dat deze twee foto’s van Zutphen samenhangen met die van het nabij gelegen station Laren-Almen. (222-223.1, 231.1 en 233.1)

Hoewel er geen enkel aanwijsbaar verband met het album bestaat, is het vermeldenswaard dat de oudst bekende Nederlandse foto’s in Zutphen werden gemaakt. Een album amicorum voor de lokale amateurschilder Aarnout Jacobus van Eyndhoven bevat namelijk twee foto’s van de Zutphense apotheker Willem Hallegraeff die 25 november 1839 zijn gedateerd, dus luttele maanden na de officiële introductie van het medium op 19 augustus van datzelfde jaar.²¹

103.2 Turfstraat, Zutphen

Zierikzee
Vooralsnog blijft het gissen waarom het album zoveel foto’s bevat van ver uit elkaar gelegen Nederlandse steden, zoals Venlo en Leeuwarden. Zierikzee op het eiland Schouwen-Duiveland lag destijds in een nog veel verder gelegen en moeilijk bereikbaar gedeelte van ons land. Desondanks getuigen twee foto’s van de Oude Haven en de Zuidhavenpoort van een bezoek door de fotograaf aan deze stad. (25.1 en 2)

25.2 Zuidhavenpoort, Zierikzee

Open vraag
Tenslotte bevat het album een dorpsgezicht dat ondanks de inzet van velen tot op heden nog steeds niet is gelokaliseeerd.²² (123.3)

123.3 Onbekend dorpsgezicht